استفاده از انرژی آب
نیروی برق آبی یا هیدروالکتریسیته اصطلاحی است که به انرژی الکتریکی تولیدی از نیروی آب اطلاق میشود. در حال حاضر هیدروالکتریسیته چیزی در حدود ۷۱۵۰۰۰مگاوات یا ۱۹٪ (۱۶٪در سال ۲۰۰۳) از کل انرژی الکتریکی تولیدی جهان را پوشش میدهد. نیروی برقآبی همچنین ۶۳٪از انرژی الکتریکی تولیدی از منابع تجدیدپذیر را نیز شامل میشود.
تولید انرژی الکتریکی:بیشتر نیروگاههای برق-آبی انرژی مورد نیاز خود را از انرژی پتانسیل آب پشت یک سد تامین میکنند. در این حالت انرژی تولیدی از آب به حجم آب پشت سد و اختلاف ارتفاع بین منبع و محل خروج آب سد وابستهاست. به این اختلاف ارتفاع، ارتفاع فشاری میگویند و آن را با H (مخففHead) نمایش میدهند. در واقع میزان انرژی پتانسیل آب با ارتفاع فشاری آن متناسب است. برای افزایش فاصله یا ارتفاع فشاری، آب معمولا برای رسیدن به توربین آبی فاصله زیادی را در یک لوله بزرگ (penstock) طی میکند.نیروگاه آب تلمبهای، نوعی دیگر از نیروگاه آبی است. وظیفه یک نیروگاه آب تلمبهای پشتیبانی شبکه الکتریکی در ساعات اوج مصرف (ساعات پیک) است. این نیروگاه تنها آب را در ساعات مختلف بین دو سطح جابجا میکند. در ساعاتی که تقاضای برای انرژی الکتریکی پایین است با پمپ کردن آب به یک منبع مرتفع انرژی الکتریکی را به انرژی پتانسیل گرانشی تبدیل میکند.
در زمان اوج مصرف آب دوباره از مخزن به سمت پایین جاری میشود و با چرخاندن توربین آبی موجب تولید برق و رفع نیاز شبکه میگردد. این نیروگاهها با ایجاد تعادل در ساعات مختلف موجب بهبود ضریب بار شبکه و کاهش هزینههای تولید انرژی الکتریکی میشوند.از دیگر انواع نیروگاههای آبی میتوان به نیروگاههای جزر و مدی اشاره کرد. همانطور که از نام این نیروگاههای مشخص است این نیروگاهها نیروی مورد نیاز خود را از اختلاف ارتفاع آب در بین شبانه روز تامین میکنند. منابع در این دسته از نیروگاهها نسبت به بقیه کاملا قابل پیشبینی هستند. این نیروگاهها همچنین میتوانند در مواقع اوج مصرف به عنوان پشتیبان شبکه عمل کنند.برخی نیروگاههای آبی که تعداد آنها زیاد هم نیست از انرژی جنبشی آب جاری استفاده میکنند. در این دسته از نیروگاهها نیازی به احداث سد نیست توربین این نیروگاه ها شبیه یک چرخ آبی عمل میکند. این نوع استفاده از انرژی شاخه نسبتا جدیدی از علم جنبش مایعات است.
یک معادله ساده برای محاسبه تقریبی انرژی الکتریکی در یک نیروگاه برق آبی وجود دارد که به صورت زیر است:
P=h.r.k
در معادله بالا P توان خروجی در واحد وات،h ارتفاع فشاری در واحد متر،r میزان آب خارج شده در واحد مترمربع در ثانیه و K ضریب تبدیل در ۷۵۰۰وات است (با پیش شرط راندمان ۷۶٪،شتاب ثقل ۹٫۸۱متر بر مجذور ثانیه و آب تازه با چگالی ۱۰۰۰کیلوگرم به ازای هر متر مربع. البته در توربین های بزرگ و پیشرفته راندمان معمولا بالاتر این مقدار است و در توربینها فرسوده این راندمان کمتر است .
میزان تولید انرژی الکتریکی در یک نیروگاه آبی به شدت به میزان آب موجود وابسته است و در فصول مختلف میزان تولید میتواند به نسبت ۱۰به ۱متفاوت باشد.سد دیواری محکم از سنگ وسیمان و یا ساروج است که به منظور مهار کردن آب در عرض دره یا میان دو کوه ایجاد میشود. برعکس خاکریزها که برای جلوگیری از ورود آب رودخانه یا دریا به مناطق اطراف ساخته میشوند در سدها هدف از مهار کردن آب استفاده از آن است. سدها از نظر مشخصه های مختلف طبقه بندی میشوند این مشخصهها
معمولاً شامل:
– طول سد: از نظر طول سدهای با طول بیش از ۱۵متر را سدهای بزرگ و سدهای با طول بیش از ۱۵۰متر را سدهای بسیار بزرگ مینامند.
– هدف از احداث سد: اهداف ساخت یک سد میتوانند متفاوت باشند به طوری که بسیاری از سدها بیشتر از یک هدف را دنبال میکنند این اهداف میتوانند شامل آبیاری یا تامین آب مناطق شهری یا زمینهای کشاوزی، تولید انرژی الکتریکی، ایجاد فضای تفریحی، کنترل سیل و… باشند.
– ساختار سد: از نظر ساختار، با توجه به مصالح مصرف شده یا تکنولوژی ساخت سدها باهم متفاوت هستند. سدها از نظر مصالح مصرف شده میتوانند چوبی، خاکی یا بتنی باشند.
سد کارون 3
مزایا
ملاحظات اقتصادی:
بیشترین مزیت استفاده از نیروگاه ها آبی عدم نیاز به استفاده از سوخت ها و در نتیجه حذف هزینه های مربوط به تامین سوخت است. درواقع هزینه انرژی الکتریکی تولیدی در یک نیروگاه آبی تقریبا از تغییرات قیمت سوختهای فسیلی نظیر نفت، گاز طبیعی و زغال سنگ مصون است. همچنین عمر متوسط نیروگاه های آبی در مقایسه با نیروگاه های گرمایی بیشتر است، به طوری که عمر برخی از نیروگاه های آبی که هم اکنون در حال استفاده هستند به ۵۰تا ۱۰۰سال پیش بازمیگردد. هزینه کار این نیروگاهها در حالی که به صورت خودکار کار کنند کم است و بجز در موارد اضطراری به پرسنل زیادی در نیروگاه نیاز نخواهد بود.
در موقعیت هایی که استفاده از سد چندین هدف را پوشش میدهد، ساخت یک نیروگاه آبی هزینه نسبتا کمی را به هزینه های ساخت سد اضافه میکند. ایجاد یک نیروگاه همچنین میتواند هزینه های مربوط به ساخت سد را جبران کند. برای مثال درآمد ناشی از فروش انرژی الکتریکی در سد «Three Gorges» که بزرگترین سد جهان است با فروش انرژی الکتریکی تولیدی در سد در طول ۵تا ۷سال جبران شدهاست.
انتشار گازهای گلخانه ای:
در صورتی که سوختی در نیروگاه سوخته نشود، دی اکسید کربن (که یک گاز کلخانهای است) نیز در نیروگاه تولید نخواهد شد. البته در مراحل احداث نیروگاه مقدار ناچیزی گاز دی اکسید کربن تولید میشود که در مقابل میزان دی اکسید کربن تولیدی در نیروگاه های گرمایی که از سوخت های فسیلی برای تولید انرژی گرمایی استفاده میکنند بسیار ناچیز است. البته در این نیروگاه ها بر اثر اجتماع آب پشت سد گازهایی متساعد میشود که در پایین به آنها اشاره شده است.
فعالیتهای وابسته
آب ذخیره شده در پشت یک سد در واقع میتواند بخشی از امکانات مربوط به ورزشهای آبی باشد و به این ترتیب میتواند به جاذبه ای برای گردشگران تبدیل شود. در برخی از کشورها از این آب برای پرورش موجودات آبزی مانند ماهی ها استفاده میشود به این ترتیب که در برخی سدها محیط های خاصی برای پرورش موجودات آبزی اختصاص یافته که همیشه از نظر داشتن آب پشتیبانی میشوند.
معایب
آسیب به محیط زیست:
پروژه های احداث سد معمولا با تغییرات زیادی در اکوسیستم منطقه احداث سد همراه هستند. برای مثال تحقیقات نشان میدهد که سدهای ساخته شده در کرانه های اقیانوس اطلس و اقیانوس آرام در آمریکای شمالی از میزان ماهی های قزلآلای رودخانه ها به شدت کاستهاست و این به دلیل جلوگیری سد از رسیدن ماهی ها به بالای رودخانه برای تخمگذاری است و این درحالی است که برای عبور این ماهیها به بالای رودخانه محل های خاصی در سد در نظرگرفته شده است. همچنین ماهی های کوچک در طول مهاجرت از رودخانه به دریا در بین توربین ها آسیب میبینند که برای رفع این عیب نیز در قسمتی از سال ماهیها را با قایق های کوچک به پایین رودخانه میبرند. با تمام فعالیتهایی که برای ایجاد محیط مناسب برای ماهیها انجام میشود بازهم با ساخت سد از میزان ماهی ها کاسته میشود. در کشورهایی مانند ایالات متحده بستن مسیر مهاجرت ماهی ها و دیگر موجودات آبزی به وسیله سد ممنوع است و حتما باید برای عبور آنها تمهیداتی اندیشیده شود. به این ترتیب در برخی موارد سدها میتوانند واقعا برای ماهیها آسیب رسان باشند که نمونه ای از آنها سد مارموت (Marmot Dam) در ایالات متحده است که عملیات حذف آن در ۲۰اکتبر ۲۰۰۷به پایان رسید.
پس از تخریب این سد رودخانه برای اولین بار پس از ۱۰۰سال جریان آزاد خود را آغاز کرد. عملیات حذف این سد بزرگترین عملیات حذف سد در ایالات متحده بود.
ایجاد سدها معمولاً باعث به وجود آمدن تغییراتی در قسمت های پایینی رودخانه میشوند. آب خروجی از توربینها معمولا حامل مقدار کمتری از رسوبات است و این خود باعث پاک شدن بستر رودخانه و از بین رفتن حاشیه های رودخانه میشود. به دلیل اینکه توربینها معمولا به نوبت کار میکنند نوساناتی در جریان آب خروجی ایجاد میشود که شدت فرسایش بستر رودخانه را افزایش میدهد. همچنین ظرفیت اکسیژن حل شده در آب به دلیل کار توربینها کاهش می یابد چراکه آب خروجی توربینها معمولا گرمتر از آب ورودی آنهاست که این خود میتواند جان برخی گونه های حساس را به خطر بیاندازد. برخی دیگر از سدها برای افزایش ارتفاع فشار مسیر رودخانه را منحرف کرده و باعث عبور آب از مناطق پر شیب تر میشوند و به این ترتیب مسیر قبلی رودخانه را خشک میکنند. برای مثال در رودخانه های تپاکو (Tekapo) و پوکاکی (Pukaki) از این روش استفاده شده است که نه تنها موجب به خطر افتادن برخی گونه های موجودات آبزی شده بلکه پرندگان مهاجر منطقه را نیز به شدت در خطر قرار دادهاست.سدهای بسیار بسیار بزرگ مانند سد اسوان (در مصر) و سد سهدره (در چین) تغییرات زیادی را در بالا و پایین رودخانه به وجود میآورند.
انتشار گازهای گلخانه ای:
آب جمع شده در پشت سد در مناطق گرمسیری میتواند مقدار قابل توجهی از گاز متان و گاز دی اکسیدکربن را تولید کند. این گازها در اثر پوسیدگی قسمتهای مختلف گیاهان و زباله هایی به وجود میآیند که از بالای رودخانه آمده اند و به وسیله باکتریهای ناهوازی تجزیه میشوند. بیشتر گاز تولیدی در اثر پوسیدگی را گاز متان تشکیل میدهد که از نظر آثار گلخانه ای از دی اکسیدکربن خطرناکتر است. براساس گزارش کمیسیون جهانی سدها، در سدهایی که منبع آنها نسبت به برق تولیدی آنها کوچک است (کمتر از ۱۰۰وات به ازای هر مترمربع از آب) و درختهای اطراف مسیر رودخانه پاکسازی نشده اند، میزان گاز گلخانه ای تولیدی از یک نیروگاه گرمایی با سوخت نفت بیشتر است.
جابجایی جمعیت:
از دیگر معایب ساخت سدها، جابجایی جمعیت ساکن در مناطق زیر آب رفته توسط آب پشت سد است. این مناطق ممکن است شامل مناطقی باشد که از نظر فرهنگی یا اعتقادی دارای ارزش بالایی هستند و بدین ترتیب دلبستگی زیادی بین مردم ساکن با منطقه و آن منطقه خاص وجود دارد و به این ترتیب با بالا آمدن آب این مکانهای تاریخی یا فرهنگی از بین خواهند رفت. از جمله سدهایی که در مراحل ساخت با این قبیل مشکلات روبه رو شدند میتوان به سد سهدره یا سد کلاید اشاره کرد.
شکست سد:
شکسته شدن سدها گرچه به ندرت اتفاق میافتد اما خطری جدی و خطرناک است. برای نمونه میتوان به شکسته شدن سد بانکیاو (Banqiao) در جنوب چین اشاره کرد که موجب کشته شدن ۱۷۱۰۰۰تن و بی خانمان شدن حدود نیم میلیون نفر شد.
همچنین سدها میتوانند هدف خوبی برای دشمن در طول جنگ یا اقدامات خرابکارانه تروریستها باشند. سدهای کوچک در این حملات کمتر آسیب رسان هستند. انتخاب محلی نامناسب برای احداث سد میتواند به فاجعه منجر شود، برای مثال میتوان به سد واجنت (Vajont) در ایتالیا اشاره کرد که در سال ۱۹۶۳موجب مرگ حدوداً ۲۰۰۰نفر شد.
مقایسه ای با دیگر روشهای تولید انرژی الکتریکی:
نیروی برقآبی با ایجاد انرژی الکتریکی بدون سوزاندن سوختها از ایجاد آلوده کننده های متصاعد شده از سوختن سوختهای فسیلی مانند دی اکسید گوگرد، اسید نیتریک، منواکسید کربن، گرد غبار و سرب (موجود در زغال سنگ) جلوگیری میکند. همچنین هیدروالکتریسیته با از بین بردن ضرورت استفاده از سوختهایی مانند زغال سنگ به طور غیرمستقیم خطرات ناشی از استخراج زغال سنگ را کاهش میدهد.در مقایسه با نیروگاه هستهای این نیروگاهها زباله هستهای تولید نمیکنند. همچنین خطرات مربوط به تماس با اورانیوم در معادن یا نشت مواد هستهای را نیز ندارند و برعکس اورانیوم در این دسته از نیروگاهها از انرژیهای تجدید پذیری استفاده میشود.در مقایسه با مولدهای بادی، منابع انرژی در نیروگاههای آبی خیلی قابل پیشبینی تر هستند. همچنین این نیروگاهها میتوانند ضریب بار شبکه را بهبود دهند و در زمان نیاز شروع به تولید انرژی الکتریکی کرده و به این ترتیب موجب تعدیل شبکه در طول ساعات پیک شوند.برعکس نیروگاههای گرمایی در نیروگاههای آبی زمان زیادی صرف مطالعات مربوط به سد میشود. معمولاً برای انجام دقیق محاسبات، داده های حدود ۵۰سال از رفتارهای رودخانه برای انتخاب بهترین مکان احداث سد و روش ساخت آن لازم است. برعکس نیروگاه هایی که از سوختها برای تامین انرژی استفاده میکنند، مکانهای مناسب برای احداث نیروگاههای آبی محدود هستند. همچنین بیشتر نیروگاه های آبی از مراکز تجمع جمعیت دور هستند و باید برای انتقال آنها نیز هزینه ای صرف کرد. از دیگر ضعف های این نیروگاه وابستگی شدید به میزان آب ورودی است و از آنجایکه میزان آب پشت سد به بارشها وابسته است و در صورتیکه که میزان بارش برف و باران کاهش یابد میزان تولید انرژی الکتریکی نیز کاهش مییابد.